Адыгэхэм я зэхуэсышхуэ.
Зауэр кIуэ пэтми нэхъ къащытехьэлъэм, адыгэ тхьэмадэхэм къагурыIуащ лъэпкъ псоми я къарур зэщIамыгъэуIуауэ я хэкум къиужьгъа дзэм зэрыпэмылъэщынур. Убых дзэпщ цIэрыIуэ Бэрзэдж Джырандыкъуэ и жэрдэмкIэ, 1861 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 13-м Сочэ псыхъуэ щызэхыхьащ шапсыгъхэм, абазэхэхэм, натхъуэджхэм, убыххэм я лIыкIуэхэм я хасэ.
Шэрджэс къэралыгъуэ къызэгъэпэщын хуейуэ унафэ ищIащ хасэм, абы и унафэр IэщIалъхьащ Лъэпкъ зэхуэсышхуэм (меджлисым, е парламентым).
Меджлисым и лэжьыгъэр иунэтIын хуейуэ лIыкIуэ (депутат) 15-м я пщэ далъхьащ; меджлисым и тхьэмадэ хъуащ Бэрзэдж Джырандыкъуэ.
Меджилисым и унафэкIэ, Шэрджэс къэралыгъуэр щIыналъэ 12-у ягуэшащ, щIыналъэхэм я тхьэмадэхэр хахащ. Унагъуищэ къэс шууитху ягъэшэсын хуейуэ зэгурыIуащ лIыкIуэхэр – зауэм щигуащIэгъуэ зэманым ар къаруушхуэт:
Шэрджэс къэралыгъуэм и дзэм зэрыпхъуакIуэхэм удын хьэлъэ зыбжанэ яридзын хузэфIэкIащ, хы Iуфэм къыIуащIыхьа быдапIэхэм ебгъэрыкIуащ. Шэрджэс парламентым и лIыкIуэхэм зыхуагъэзащ европей къэралхэм, къэралыгъуэ къызэрызэрагъэпэщар, я хуитыныгъэм щхьэкIэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэр зэпагъэун мурад зэрамыIэр дуней псом щагъэIуащ. Абы нэхъри къигъэгубжьащ урыс дзэпщхэр.
Дагъыстэнымрэ Шэшэнымрэ зауэр щыувыIати, Кавказым ис дзэм и нэхъыбэр (мин 270-рэ) Шэрджэсым къраутIыпщащ, тенджыз IуфэмкIи Псыжь лъэныкъуэкIи къыщебгъэрыкIуащ. 1862 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 19-м генерал Колюбакин и дзэр Сочэ псыхъуэ къыдэужьгъащ, Шэрджэс парламентым и унэр ягъэсащ…
Кавказым къыщыкIуам щыгъуэ пащтыхь Александр ЕтIуанэм хуэзащ шэрджэс лIыкIуэхэр. Ахэр арэзыт, хэкум къранэмэ, Iэщэр ягъэтIылъу Урысейм и IэмыщIэ зралъхьэну. «Мазэ пIалъэ фызот, – къажриIащ пащтыхьым. – Мазэ дэкIмэ, граф Евдокимовым хъыбар евгъащIэ: Псыжь губгъуэ фидгъэтIысхьэну вжетIащи, фыарэзы; абыкIэ фымыарэзымэ, Тыркум фыIэпхъуэ».
Шэдылъэ губгъуэм итIысхьэ нэхърэ Тыркум Iэпхъуэмэ нэхъ къащтащ шэрджэсхэм…
Меджлисым и лIыкIуэхэр Тыркум, европей къэралхэм ягъэкIуащ, ахэр зыдагъэIэпыкъун щхьэкIэ, ауэ абыхэм къыхуащIа щыIэкъым, къадэIэпыкъункIэ къагъэгугъа фIэкI. Зыри яхузэфIэкIакъым Истамбылрэ Лондонрэ къыщызэрагъэпэща Шэрджэс комитетхэм – ахъшэ гуэрхэр, Iэщэ-фащэ мащIэ тIэкIу, шыгъу, гын къэп зыбжанэщ европей къэралхэм ягу пыкIар, шэрджэсхэм я бэнэныгъэм къыхыхьэн ядэххакъым, Урысейм фIэлIыкIри.
Меджлисым европей къэралхэм зэрызахуигъэза Псалъэм къигъэдзыхаIакъым, ар уеблэмэ яIэрымыхьа нэпцI защIащ, яIэрыхьэпами, Лондони, Парижи, Истамбыли жэуап къикIакъым. Нэхъ гурыIуэгъуэу жыпIэмэ, бгырысхэр утыкум къинащ…
Адыгэ Псалъэ
