Нартхэм ямашIо орэмыкIуас!

Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо филармоние тыгъуасэ зэхэхьашхо щыкIуагъ.

Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, АМАН-м иакадемикэу, нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр илъэси 100 зэ­рэхъурэм фэгъэхьыгъэ Дунэе шIэныгъэ симпозиумэу «Нартоведение в XXI веке: историография, парадигмы, поиски и решения» зыфиIорэр къыщызэIуахыгъ.

Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх Да­гъыстан, Абхъазым, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе-­Бэлъкъарым, Краснодар, нэ­мыкI чIыпIэхэм къарыкIыгъэ хьакIэхэр ыкIи шIэныгъэлэжьхэр. Джащ фэдэу зэхахьэм къырагъэблэгъагъэх ХьэдэгъэлIэ Аскэр иIахьыл гупсэхэр.

Симпозиумыр къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм идиректорэу ЛIыIужъу Адам. Iофтхьабзэм шIуагъэ къытынэу, зэдэгущыIэгъу гъэшIэгъонхэр щыIэнхэу ар къа­фэлъэIуагъ.

Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ыцIэкIэ хьакIэхэм шIуфэс къарихыгъ АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ иминистрэ иIэнатIэ зыгъэцэкIэрэ Евгений Лебедевым. Респуб­ликэм ипащэ ишIуфэс гущыIэ къызэрэщиIуагъэмкIэ, Хьэдэгъэ­лIэ Аскэр иIофшIагъэхэм къащигъэнэфагъ эпосэу «Нартхэм» адыгэ купкI зэриIэр ыкIи ар адыгэхэм якультурнэ код исау­гъэт хьалэмэтэу зэрэщытыр. А. ХьэдэгъалIэм шIэны­гъэм ылъэныкъокIэ Iофышхоу ышIагъэм къыкIэлъыкIуагъэх тын лъапIэхэр, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо шIухьафтын, медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь», «Урысыем культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIохэрэр. Лъэпкъ эпосэу «Нартхэр» дунэе культурэм щыщ хъугъэ.

— Тиэпос къэтыухъумэн, ты­ушэтын ыкIи ыпэкIэ лъыдгъэ­кIотэн фае. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэныгъэлэжьхэм, Урысыем ыкIи дунаим янартоведхэм, яIофшIагъэхэм осэшхо афэтэшIы, ахэм тапэкIи яIофшIэн зэрэлъагъэкIотэщтым тицыхьэ телъ. Адыгэ фольклорыр къэухъумэгъэным ыкIи лъы­гъэ­кIотэгъэным зэрэтфэ­лъэкIэу тэ­ри тыдэлэжьэщт, — къыщеIо республикэм и ЛIышъхьэ иджэ­псалъэ.

— ЩыIэныгъэ гъогоу къыкIугъэм ХьэдэгъэлIэ Аскэр Нарт лIыхъужъхэм якъэбар къыу­гъоижьыным пылъыгъ. Тина­хьыжъхэм къаIотэжьыгъэхэр къыугъоижьхэзэ Нарт эпосыр зыпкъ ригъэуцожьыгъ, дунэе мэхьанэ зиIэ мифологие фольклорым исаугъэт, адыгэ культурэр къыухъумагъ, — къы­Iуагъ ЛIыIужъу Адам.

Нэужым Iофтхьабзэм хэла­жьэхэрэм закъыфигъази предложение къыхьыгъ Нарт эпосыр мыкIодыжьын саугъэтэу лъэпкъым къыфэнэным фэшI Мые­къуапэ Нартхэм яаллее щы­гъэпсыгъэнэу ыкIи ащ Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр ибюст щыгъэуцугъэнэу.

Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъ­къарым ыкIи Къэрэщэе-Щэр­джэсым янароднэ тхакIоу, Уры­сыем IофшIэнымкIэ и ЛIы­хъужъэу МэщбэшIэ Исхьакъ зэ­хахьэм къыщыгущыIагъ.
— 1948-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр сэшIэ. Илъэс 80 къыгъэшIагъ, илъэс 20 ыныбжьэу адыгэ литературэм хэлэжьэнэу ригъэ­жьагъ. А. ХьэдэгъалIэм адыгэ культурэм, литературэм, наукэм IофшIэнышхо ащишIагъ. Адыгэ литературэм лъапсэ фэзышIыгъэхэм ащыщ. КIэлэ­егъэджэ училищым сычIэсэу апэдэдэ радиомкIэ «КъэзыIорэр Мые­къуапэ» ыIозэ ымакъэ зэхэс­хыгъ. Ащыгъум лъэшэу тшIо­гъэшIэгъонэу ащ тедэIу­щтыгъ, сыда пIомэ, а лъэхъаным адыгэ хэкоу тыщытыгъ ыкIи адыгабзэкIэ радиом укъыщы­гущыIэным къиныгъохэр пы­лъыгъэх. Арэу щытми, тыбзэ къэдгъэнагъ, радио зэрэтиIэр Аскэр тигъэшIагъ. 1947-рэ илъэ­сым иапэрэ тхылъыр къыди­гъэкIыгъ. ЯтIонэрэ тхылъэу «Песни сердца» зыфиIорэр къызыдэкIым студентхэм зэIэпытхызэ теджэщтыгъ, тытегущыIэщтыгъ. Адыгэ литературэм ыкIи шIэныгъэм иIахьышхо ахишIыхьагъ. Нарт эпосым къыдэхьэгъэ произведениехэр акъылышIо тинахьыжъхэу къэ­бэртаехэм, кIэмгуехэм, абдза­хэхэм, шапсыгъэхэм къаIотэ­жьыгъэхэр къыдэхьагъэх. Зэ­кIэмкIи томи 7 хъоу ижъырэ адыгэ эпосэу «Нартхэр» Аскэр къыдигъэкIыгъ. Лъэпкъым ищы­IэкIэ-псэукIагъэр, идунэееплъыкIагъэр, ишIыкIэ-гъэпсыкIэхэр, ишэн-хабзэхэр лъэныкъо зэфэшъхьафыбэкIэ гъэзагъэу нарт къэбархэм, текстхэм къащыIотагъ. Ащ къыушыхьатыгъ адыгэ­хэм лъэпкъ эпос ыкIи лъэпсэ куу зэряIэр. Лъэшэу тыфэраз ыкIи «тхьауегъэпсэу» етэIо. Та­пэкIи адыгэ лъэпкъым икIэн къэтыухъумэу, тигугъу дахэкIэ ашIыжьэу тызэрэпсэущтым тыпылъын фае, — къыIуагъ Мэщ­бэшIэ Исхьакъ.

Нэужым зэхахьэм къыщы­гущыIагъэх Дагъыстан, Абхъазым, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе-Бэлъкъарым яшIэныгъэлэжьхэр. КъэгущыIагъэ пэпчъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр иIофшIагъэ зэрэгъунэнчъэр къыхигъэщыгъ. Ахэм къаIуагъ Адыгеим имызакъоу, Кавказым ыкIи Урысыем, IэкIыб къэралхэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэм итворческэ лэжьыгъэкIэ А. ХьэдэгъалIэр зэрэщызэлъашIагъэр. ЛIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм афиухъумагъ, ащкIэ лъэпкъ культурэр, анахьэу литературэ хъарзынэщыр, лъэшэу ыгъэ­баигъ.

Джащ фэдэу Iофтхьабзэм къыщыгущыIагъ шIэныгъэлэжьэу, зэлъашIэрэ нартоведэу, ХьэдэгъэлIэ Аскэр дэгъоу зы­шIэу, Iоф дэзышIагъэу Цуекъо Нэфсэт. Ар шIэныгъэлэжьым къытегущыIэзэ къыIотагъ эпосыр зэраугъоигъэ шIыкIэр, тхакIоу, шIэныгъэлэжьышхоу, «Нартхэр» адыгэ лъэпкъым фэзыухъумэгъэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр фэгъэхьыгъэ гукъэкIыжь фабэхэр къыриIотыкIыгъэх.

Ащ ыуж ХьэдэгъэлIэ Аскэр ищыIэныгъэ гъогу фэгъэхьыгъэ ыкIи иIофшIэгъу илъэсхэм тырахыгъэ видеокъэгъэлъэгъоным хьакIэхэр рагъэплъыгъэх.

Симпозиумым ыуж пленарнэ зэхэсыгъо щыIагъ, секциехэм Iоф ашIагъ. Ащ докладхэр къащашIыгъэх шIэныгъэлэжьхэу Мамый Руслъан, Бырсыр Ба­тырбый, Биданэкъо Марзыет, Къуекъо Асфар, Шъаукъо Асфар, ЩашIэ Аслъан, ГъукIэлI Зухра, Къуекъо Марыет, нэмыкIхэми.

Ахэм къаIотагъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр иIофшIагъэ щытхъушхо къызэрэфихьыгъэр, ыцIэ лъагэу зэрэIугъэр, угъоен лъэныкъомкIэ Iофышхо зэришIагъэр. Эпосым лъэшэу ынаIэ тыридзи, Адыгэ хэкум, Къэбэртаем, Чер­кесием, хыIушъо Шапсы­гъэм, Краснодар краим ащыугъоягъ. Лъэпкъ баиныгъэшхоу итэкъухьагъэ хъугъэр зэкIиу­гъоеным кIуачIэу иIэр рихьы­лIагъ. Израиль, Америкэм, Тыркуем, Сирием ащыпсэурэ адыгэхэм яIорIуатэхэр къытхыжьыгъэх. 1971-рэ илъэсым А. ХьэдэгъалIэр Америкэм кIо­гъагъ. СССР-мкIэ апэу зылъапэ ащ изыдзагъэхэм ар ащыщыгъ. 1993-рэ илъэсым шэкIогъум и 25-м Аскэр апэу адыгэхэмкIэ Израиль щыIагъ. Адыгэ эпосэу «Нартхэр» зыфиIорэр 1968 — 1971-рэ илъэс­хэм зэрегъафэ, зэхегъэуцо, гущыIапи, гущыIа­лъи, эпосыр къэзыIотагъэхэм ясурэтхэри, ущызгъэгъуази дэ­тэу тхылъибл хъоу къыдегъэкIы.

Усэхэр зыдэт тхылъ пчъагъи къыдигъэкIыгъ, ахэр Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыхаутыгъэх.

Адыгэ лъэпкъ культурэм, наукэм иIахьышIу ахишIыхьагъ, щытхъушхуи къылэжьыгъ. Аскэр Урысые Федерацием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, респуб­ликэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Адыгэ Рес­публикэм инароднэ поэт, «Адыге­им и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреат, Дунэе Адыгэ Академием иакадемик.

КIАРЭ Фатим.
Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъан тырихыгъэх.

@ Адыгэ макъ