Тхылъ дэгъур сэ сшъхьэкIэ къошышIум фэсэгъадэ, етIани ар уилъэпкъ шэн-хабзэ фэгъэхьыгъэ зыхъукIэ, уеджэнджэшыжьынэу щытэп умышIэрабэкIэ къызэрэотэщтым, къызэрэпхигъэхъощтым.
ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь-этнографэу Унэрэкъо Мирэ итхылъэу «Адыгэ хабз» зыфиIорэ тхылъыр зысэлъэгъум, хэпшIыкIэу сигъэгушIуагъ. Нэм зэу къызэрэкIидзэрэм фэдэ къабзэу, къызэрэзэгопхэу узIэкIеубытэ. Хэтрэ цIыф лъэпкъкIи анахь мэхьанэ зиIэр илъэпкъыпсэ къызэтенэныр, хигъэхъоныр ыкIи къыухъумэныр ары. АщкIэ адыгэхэр шъыпкъагъэ ахэлъэу къырыкIуагъэх: ялъэпкъ жэрыIо творчестви, яадыгэ хабзи, яцIыфыгъэ къэрари афэсакъыгъэх, ялъэпIагъэх. Ау, зэо жъалымхэм апкъ къикIыкIэ лъэпкъыр зэбгырычыгъэ зэхъум, шэнышIу-шIыкIэшIухэри нахь ухъэфыгъэх; охътэ-лъэхъан гъогушхори къызэпычыгъошIоп ныIа, зыгорэ хэмызэу е кIэкIэмытэкъоу. Адыгэ шэн-хабзэхэри уахътэ тешIэ къэси нахь къэланлэх; лъэхъан пэпчъ ежь тхыпхъэ гъэнэфагъэ егъоты. Ау сыд хъугъэкIи зыIэкIэдгъэкIы мыхъущтыр, адыгэр мы чIым къызытехъуагъэм къыщыублагъэу ежь ыгу, ышъо атешIыкIыгъэу ылэжьыгъэу, зэригъэуIугъэ лъэпкъ хабзэр — адыгэ хабзэр ары.
Унэрэкъо Мирэ иIофшIэгъэшхо «Адыгэ хабз» зэреджагъэр. Ар Мыекъуапэ 2020-рэ илъэсым къыщытырадзагъ.
Тхылъым ипэублэ гущыIэ къыщеIо: «Адыгэхэр адрэ лъэпкъхэм зэратекIырэр а шэн-хабзэхэр зэкIэ зыугъоирэ гущыIэр лъэпкъым ыцIэ зэрепхыгъэр ары: адыгэ — адыгагъ. Адыгагъэр —лъэпкъым ицIыфышъхьэ пэпчъ къызыхъугъэм щегъэжьагъэу идунай ехыжьыфэ, зэрыгъозэрэ хабзэр ары. Лъэпкъ хабзэр цIыфым иIэшIагъ, илэжьыгъ; иакъылрэ игупшысэрэ къакIэкIогъэ шапхъэу ежь-ежьырэу зыфигъэуцужьыгъэр ары».
Тхылъыр пчъагъэмкIэ 400 зэрэхъурэр, мыр ныбжьыкIэхэми, зыныбжь икъугъэхэу адыгэ хабзэр зышIогъэшIэгъонхэми афэгъэхьыгъ. НэкIубгъо 354-рэ мэхъу, шъхьэ 16-у темэхэмкIэ зэтеутыгъ; «Тхыгъэ гуадз» зыфиIорэр ыкIи «Зэхэф гущыIалъэр» ахэм къакIэлъэкIох.
IофшIэгъэшхор апэрэ шъхьэм — «Адыгэ хабзэм икъежьакI, имэхьан, гъогоу къыкIугъэр» зыфиIорэм къызэIуехы. Ащ хэхьэх темэ цIыкIухэу «Хабзэм цIыфыр икъежьапI», «Адыгагъэр — лъэпкъгъэпс лъапс», «Хабзэр культурэгъэпс амал», «Адыгагъэр лъэпкъкIоцI зэпышIапI», нэмыкIхэри.
Я II-рэ шъхьэр — «Адыгэм ихъишъэ хабзэр къыдэкIо. Хэгъэгур ным фэд». Мы темэ иныр къызэIуахы ащ епхыжьыгъэ шъхьэ 13-мэ; я III-р — «Лъэпкъ щыIакIэр къэзыгъэгъунэрэ хабзэхэр» — мыщ къыщыпчъыгъэх ахэр. Я IV-р — «Адыгэ хабзэр, унагъор, лъэпкъыр» — темэ цIыкIоу пшIы епхыгъ. Я V — VI-рэ шъхьэхэми адыгэ унэм ыкIи адыгэ унагъом арылъ хабзэхэр къыраIотыкIых. Я VII-рэ шъхьэр «Лэжьэныр щыIэныгъэм ылъапс» — 20 фэдизэу темэ цIыкIухэр епхыгъэх.
Джащ фэдэу «Адыгэ шэн-хабзэхэр», «Адыгэ шъуашэмрэ хабзэмрэ», «ПIуныгъэмрэ хабзэмрэ», «Адыгэ джэгур», «Муслъымэн динымрэ адыгэ хабзэмрэ», «Хьадэгъэ фэIо-фашIэхэр», «Блэгъэныгъэ хабзэр», «Адыгэ хабзэм зэхъокIыныгъэу фэхъугъэхэр», «Адыгэ хабзэр джырэ уахътэм» зыфиIохэрэр кIэзыгъэнчъэу шIэныгъэлэжьым итхылъ къыщыриIотыкIыгъэх.
Адыгэгу, лъэпкъ шъхьэлъытэжь зиIэ адыгэ пэпчъкIэ мы тхылъыр осэнчъэ, бгъэшIэгъон икъун хэогъуатэ, щэч хэлъэп тхылъым пIуныгъэ-гъэсэныгъэ мэхьанэшхо зэриIэм. Ар унагъом, еджапIэм ыкIи зилъэпкъ зикIасэу, зилъапIэ пэпчъ иIанэтемых тхылъэу щытын фаеу сеплъы, джащыгъум тыгукIи, тшъокIи адыгэу тызэрэщытын фаер зыдытигъэшIэжьыщт.
ШIэныгъэр зыдиз тхылъым, «Тхыгъэ гуадз» зыцIэу «Адыгэ хабзэм ишIэныгъэгъуаз» зыфиIоу дэтым лъэпкъ этнографиер куу дэдэу изышIыкIыгъэу, дэлэжьагъэу Бгъэжънэкъо Барэсбый джыри нахь благъэу тегъашIэ.
«Зэхэф гущыIалъэр» — шIэныгъэ-гупшысэ лэжьыгъэшхом ишъхьэтеIулIэжь; ащ адыгабзэм хэт гущыIэ бэдэдэ гъэшIэгъоныбэ зэхэугуфыкIыгъэу къыщытыгъ. Унэрэкъо Мирэ зыфежьэрэ Iофыр «къегъэгущыIэ» адыгэмэ зэраIоу, тхылъыр — пшъхьап; зэман ехьыжьагъэу тызхэтым анахь ифэныкъогъэ шIэныгъэшхор мыщ хэти дигъотэщт.
ТхылъыкIэм лъэпэ мафэ ыдзынэу, ащ иавторэу Унэрэкъо Мирэ псауныгъэ дахэ, пытэ иIэу, иунагъо, илъфыгъэхэм адатхъэу, илъэпкъ шIоигъом сыдигъуи лъыкIахьэу, бэрэ фэлэжьэнэу сыфэлъаIо.
Мамырыкъо Нуриет.
@ Адыгэ макъ
