Bu yıl Çerkes aydın Nuri Tsağo’un doğumunun 135. yıldönümü.
İlk ulusal alfabenin ve anadilinde ilk ders kitaplarının yaratıcısı, polimat, bilim adamı ve siyasetçi, yetenekli bilge öğretmen, Kafkasya’dan çok uzakta, Suriye’nin Birajam köyünde Çerkes sürgünü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
Küçük yaşta yetim kalan Nuri ve üç erkek kardeşi, yeğenlerine iyi bir eğitim vermeye çalışan amcası, babasının kardeşi Yakub Tsağo’nun himayesindeydi.
Tsağo Nuri liseyi başarıyla bitirdi ve göçmen ailelerin en iyi on öğrencisi arasına girerek İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde okumaya başladı. 1909-1910 yıllarında Türk parlamentosu Kafkasya’dan gelen göçmenlere Kuran’ı yazmak için kullanılan eski Türk yazısını temel alarak kendi alfabelerini oluşturma fırsatı verdi.
Tsağo Nuri aktif sosyal ve kültürel faaliyetlerine bu dönemde başladı.
Daha sonra anılarında bu dönem hakkında yazacaktır:“…Aralarında Meshedz Umar, Naguch Suad, Med-İzet, Chikanuko Mukhamed-Ali, Taliat Hitov, Agomuko Umar ve diğerlerini hatırladığım diğer öğrencilerle birlikte, toplamda 10 kişi kadar, Türk-Arap yazısını ve kısmen Latin yazısını değiştirmeye başladım, onu dağlık Kafkas milletlerinin lehçesine, özellikle Çerkesçeye uyarladım.
Sürgün Çerkeslerin yerleşim yerleri ve köyler arasında, kültürel ulusal gelişimi teşvik eden cemiyetler kuruldu ve biz de bunlarla temasa geçtik”.
Hevesli öğrencilerden oluşan grup, özellikle sürgün Çerkeslerin yoğun olarak yaşadığı yerlerde kurulan Çerkes kulüplerinden (öncelikle maddi) destek aldı.1910 yılında N. Tsağo’nun başkanlığını yaptığı İstanbul kulübünde “Guaze” gazetesi kuruldu. Gazete sürgün Çerkeslerin ulusal çıkarlarını dile getiriyordu.
Aynı dönemde Tsağo “Alif-biy” adlı bir ilkokul kitabı, ilkokullar için bir ders kitabı, aritmetik ve genel coğrafya ders kitapları derledi ve yayınladı.
Tsağo Nuri 1912 yılında üniversiteden mezun oldu.
Aynı dönemde İstanbul’da Kabardey’den hemşerileri Majid Hatsiko, Adam Kurashin ile tanıştı.Tsağo’yu tarihi vatanına davet ettiler ve ona öğretmen olarak iş teklif ettiler.
Çok geçmeden Nuri Tsağo Kafkasya’ya gitti.
Atalarının köyü Kyz-Burun’da yetişkinler için bir medresede ders vermeye başladı ve ana dilde doğa tarihi ve aritmetik öğretmek için benzeri görülmemiş bir yöntem getirdi.
Halk arasında “Tsağo Üniversitesi” olarak bilinen bu eğitim kurumu 1914’ten 1916’ya kadar faaliyet gösterdi.
Burada eğitimli ve ilerici soydaşlarıyla tanıştı.
Bunlardan biri, 1917’de birlikte ilk Adıge matbaasını açtıkları Dım Adam oldu.Aynı zamanda bu matbaa temelinde “Adıge Makh” (“Adıgelerin Sesi”) gazetesi kuruldu.
Bu dönemle ilgili anıları korunmuştur:
“…1916 yılında Kızılburun’dan orta halli bir köylünün kızı olan Abazova ile evlendi ve küçük bir çiftlik satın aldı. 1917’de okumak isteyen diğerleriyle birlikte Baksan’da sadece din değil, aynı zamanda genel eğitim dersleri, tarih, doğa bilimleri, aritmetik öğreten yeni bir medrese kurdular.
Aynı 1917’de, büyük bir tüccar olan Dım Adam’ın yardımıyla Baksan’da bir matbaa kurdu ve ulusal kültür konularının ağırlıklı olarak işlendiği “Adıge Mak” adlı yerel bir gazete yayınladı”.
Kısa süre sonra Tsağo Nuri Nalçik’e taşındı.Bu taşınmanın amacı din eğitimi veren bir okul açmaktı.
N.Tsagov, eğitim kurumunu finanse etmek için bölgenin yetkili din adamlarını çağırdı.
Öğrenciler, Kuban’dan davet edilen Amin Haptsev’i okulu müdürü olarak ve daha sonra Kuzey Kafkasya’da Sovyet iktidarı için Dağlıların mücadelesinin örgütleyicilerinden ve liderlerinden biri olacak olan Nazir Katkhanov’u okulu müdürü olarak seçtiler.
Tsağo’nun kendisi de okulunda matematik ve fen dersleri veriyordu.
Ancak yeni eğitim kurumu uzun ömürlü olmadı, 1918 baharına kadar ve “başlayan devrimci hareket” nedeniyle kapandı.
Nuri, evi haline gelen köyüne geri dönmek zorunda kaldı.
1919’da iktidar değişiminin ardından Tsağo Nuri Nalçik’e çağrıldı ve burada kendisine Adıge gazetesinin Kabardey bölümünün editörlüğü teklif edildi.
Tsağo bu pozisyonda sadece bir ay kadar çalıştıktan sonra görevini Türkiye’den yeni dönen Shogentsuk Ali’ye devretti.
Kızılların ve Beyaz Muhafızların iktidara geldiği sıkıntılı geçiş döneminde Tsağo doğduğu köyde öğretmenlik yaptı.1924 yılında Lenin Eğitim Kampüsü’nde (LUG) ve Nalçik’teki birkaç okulda Kabardey dialektini öğretmeye başladı.Bir süre Kızılburun’da bir okul yönetti, ardından Lenin Eğitim Kampüsün’de öğretmenliğe geri döndü.
Şubat 1935’te Sovyet karşıtı faaliyetlerde bulunduğu şüphesiyle tutuklandı.Dönem mahkemelerinin aldığı kararla, isnat edilen suçun kanıtlanamaması nedeniyle davasının soruşturması sonlandırıldı.
Tutuklanmasından iki hafta sonra Tsağo serbest bırakıldı.Ancak 1935 yılı Tsağo Nuri için ölümcül oldu..
Aralık ayının son günlerinde iş için Nalçik’e çağrıldı. Eğitimci ve aydınlanmacı Tsağo Nuri’nin kızı Tamara Tsagov anılarında bu olayı anlatır:
“31 Aralık 1935’te babası akrabalarını rahatsız etmeden evden çok erken ayrıldı. Yürüyerek Çegem’e gitmiş ve orada tesadüfen, arkasında altı öğrencisini taşıyan yarı kamyon bir kamyonla karşılaşmış. Çocuklar öğretmeni kendileriyle birlikte gitmesi için ikna etmeye başladılar, ancak Tsağo üşütmekten korktuğu için bunu reddetti.Ancak öğrenciler ona bir burka giydirmeyi teklif edince kabul etti. Çegem’in arkasındaki buzlu yolda bir virajda araba devrildi.Öğrenciler kenara savruldu ve yara almadı, ancak Tsağo Nuri iki saat sonra başından aldığı darbe sonucu yerel bir hastanede hayatını kaybetti.“
Nuri Tsağo, Kafkasya Savaşı sonucunda yaşanan trajik sürgünün ardından Türkiye’ye gelen ikinci nesil Muhacirleri temsil ediyordu.Halkını eğitmek ve kültürel temellerini yeniden kurmak için tarihi vatanına döndüğünde, kendisini ülkedeki devrimci değişikliklerle karşı karşıya, sıkıntılı zamanlarda buldu.
Anna KHALISHKHOVA
