Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум, урыс пачъыхьагъум илъэхъан, цIыфэу чылэмэ адэсыгъэхэм язакъоп кIатхыкIыжьыщтыгъэхэр, унагъо пэпчъ яIагъэхэ унэхэр, шыхэр, былымхэр, мэлхэр, чыцIхэр, мэкъу-мэщымкIэ Iэмэ-псымэхэр ыкIи аIыгъыгъэхэ чIыгухэр алъытэщтыгъэх. Мылъкоу яIагъэм елъытыгъэу хьакъулахь (налог) къатыралъхьэщтыгъэ ыкIи унагъо пэпчъ ар ахъщэкIэ ытын фэягъэ.
Адыгэ Республикэм ихъарзынэщ къычIэдгъотэгъэ документ гъэшIэгъонмэ ащыщ (Подворный список учета скота аула Старый Бжегокай по состоянию на 1898 год, книга N 21) шъущыдгъэгъуазэмэ тшIоигъу.
Былымышъхьэу чылэм дэтыгъэр зыгъэунэфыгъэр Къадэ Пакъ.
Документым кIэтхэжьыгъагъэр Бжыхьэкъое чылэ гъэIорышIапIэм истаршинэу подпоручикэу Ацумыжъыр.
Бжыхьэкъоежъым 1916-рэ илъэсым ехъулIэу былымышъхьэу дэтыгъэмэ бэкIэ ахэхъогъагъ: шэу 1035-рэ, былымэу 2315-рэ, мэлэу ыкIи чыцIэу 3125-рэ. Чылэм унагъоу 367-рэ дэсыгъ, ахэм нэбгырэ 1957-рэ арысыгъ. Тятэжъ ятэу Барцо Хьанэшъу БэгъэгушIо ыкъом ыIогъагъэу къоджэдэсмэ къаIотэжьы: «Мы зэманэу тызыхэтым мылъкоу уиIэм елъытыгъэу къыппэгъокIых, ащ паекIэ уимылъку уапэ итэу цIыфхэм уахэхьан фай».
Пачъыхьагъум илъэхъан чылэм дэс цIыфхэм аIыгъыгъэх хабзэм кIимытхыкIыжьыхэрэ тхьачэтхэри, псычэтхэри, къазхэри, чэтхэри. Непэрэ мафэхэм мыхэр зиIэхэр мэкIэ дэд.
Ящагумэ адэтыгъэ унэхэри хьакIэщхэри щыIэгъэ хабзэм кIитхыкIыжьырэмэ ащыщыгъэх. Къуаджэмэ мыжъом е чырбыщым хэшIыкIыгъэ унэхэр ащашIыщтыгъэхэп. Къалэу Краснодар унэ зэтетэу дэтхэр апэрэу зысэлъэгъухэм, сятэжъэу Барцо Мэджыдэ сеупчIыгъагъ: «Тат, сыда тэри ащ фэдэ унэхэр зыкIэтымышIыхэрэр?» КъысиIожъыгъагъэр непэ къызнэсыгъэм сшыгъупшэрэп: «Арэущтэу зыкIыщытыр къыосIон, гъашIэу адыгэмэ къагъэшIагъэм зэпымыоу е пый мэхъаджэхэр къатебанэщтыгъэх, е нэпэмыкI къин-хьазабхэри къафыкъокIыщтыгъэх. Ащ пае мылъкоу афэштэжьырэр апхъуатэзэ, ашъхьэ ра- хьыжьэжьыти, мэзмэ ахэхьажьыщты- гъэх. ЧIыпIакIэу зыдэкIуагъэхэм псынкIэу етIэ унэхэр ащашIыхэти ачIэхьажьыщтыгъэх)».
Хъоткъо Самир итхыгъэу «Жилищно-поселенческий комплекс Северо-Западного Кавказа» зыфиIорэм дэгъоу къыщитыгъ адыгэмэ яунэхэмрэ ящагухэмрэ зэрэщытыгъэхэр. Яунэхэр ашIыхэ зыхъукIэ амал зиIагъэхэм дэпкъхэр пчэгъу сатыритIоу чIэсагъэмэ чы пытэхэр адэщыгъэхэу рагъажьэщтыгъэ; ахэм азыфагу ятIэ датакъощтыгъэ, унэр нахь фабэ хъунэу. Ащ ыужыкIэ дэпкъхэр бгъуитIумкIи етIагъокIэ аищтыгъэх. Унашъхьэмэ къамыл е уарзэ атыралъхьэщтыгъэ. Ящагухэм унитIу адашIыхьэщтыгъэ: зыр чIэсынхэу, адрэр хьакIэщэу. Нахь мылъку макIэ зиIагъэхэм яунэ дэпкъхэр зы чыиф сатырэу ашIыщтыгъэ.
Унэ пэпчъ джэныкъор хэтыгъ: джэныкъо машIомкIэ пщэрыхьэщтыгъэх, къуаехэр ыкIи лыхэр агъэгъущтыгъэх, унэр агъэфабэщтыгъэ. Джэныкъом нэмыкIэу адыгэмэ ящагухэм гъэмэфэ хьакухэри адашIыхьэщтыгъэх.
Барцо Адам.
Доцент.
Барцо Мурат.
ТарихъымкIэ кIэлэегъадж.
Адыгэ Макъ
