Дунаим щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм ятарихъ ухаплъэмэ, заор тхьамыкIэгъошхоу зэрэщытыгъэр тинэрылъэгъу. Ащ къинэу цIыфхэм къафихьыщтыгъэр гууз-лыузэу тарихъым къыхэнагъ. Арэущтэу зэрэщытыр пстэуми къагурэIо нахь мышIэми, блэкIыгъэ зэманым гъэсэпэтхыдэ къыхэзыхыгъэу щыIэр джыри макIэ. Ащ къыхэкIэу непэрэ мафэми тэлъэгъу къэралыгъо зэфэшъхьафхэм заом имашIо зэращымыкIуасэрэр. Ау тицыхьэ телъ мамырныгъэм фэбэнэрэ цIыфхэр нахьыбэ зэрэхъущтым, цIыфыгъэмрэ шъыпкъагъэмрэ текIоныгъэ къызэрэдахыщтым.
Я XIX-рэ лIэшIэгъум адыгэмэ ятарихъ тIоу зэпычыгъэу хъугъэ. Ар нэрылъэгъу къэзышIырэр Кавказ заом ыпэкIэ Черкес хэкур зыфэдагъэмрэ заом ыуж адыгэмэ ящыIакIэ зэхъокIыгъэ зэрэхъугъэмрэ. Черкес хэкур пачъыхьэм идзэхэм зэлъаштагъ ыкIи Урысыем игъунапкъэхэр къыблэмкIэ лъыкIотагъэх. Ау адыгэ чIыгоу зэо-банэкIэ аштагъэм империем ихэбзэ-нэшанэхэр щыбгъэуцунхэр Iоф къызэрымыкIоу къычIэкIыгъ.
Хэкум къинэжьыгъэ адыгэмэ язытет дэгъоу къагъэлъагъо мыщ фэдэ гупшысэхэм: ящыIакIэ нахьышIу зэрэмыхъущтым лъэшэу ыгъэгумэкIыщтыгъэх, лIэшIэгъу пчъагъэм лъэпкъыр зэрыгъуазэщтыгъэ шэн-хабзэхэр зэхъокIыгъэ хъугъэх, Урысыем ихэбзэ шапхъэхэр аштэн алъэкIыщтыгъэп. Кавказ заор адыгэхэмкIэ тхьамыкIэгъо дэдэу зэрэщытыгъэр тарихъми дэгъоу къегъэлъагъо. Лъэпкъым ищыIакIэ пшIэжьын умылъэкIынэу зэхъокIыгъэ.
Илъэс къэс шъыгъо-шIэжь Мафэм тыгу къэтэгъэкIыжьых Кавказ заом илъэхъан лъэпкъым ишъхьафитныгъэ къаухъумэзэ зыпсэ зытыгъэ лIыхъужъхэр. Ахэр адыгэхэм ятарихъ мыкIосэжьын жъуагъоу къыхэнагъэх. Ахэм ацIэхэр адыгэ IорIуатэм дэлэжьэгъэ шIэныгъэлэжьхэм яхьатыркIэ къыднэсыжьыгъэх. Непэрэ мафэм тыгу къэдгъэкIыжьын тилIыхъужьхэр: Щырыхъукъо Тыгъужъ, ХъорэлIыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэр, Нэпсэу Хьэжъуагъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур Хьэпакъ, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Анцокъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэрзэдж Хьадж Исмахьил Дэгумыкъо, Бэрзэдж Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъо, ШыупакIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэуджэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжъыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил ыкIи нэмыкIхэр.
Мы зыцIэ къетIуагъэхэр лIыхъужъ пэрытыгъэх. Ахэм анэмыкIэу, тарихъым къыхэмынагъэу тхьапша заом ыхьыгъэр? Непэ нахь игъэкIотыгъэу сакъытегущыIэ сшIоигъу Тыгъужъыкъо Къызбэч, Щырыхъукъо Тыгъужъ, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъ Алэм.
Тыгъужъыкъо Къызбэч
ШэрэлIыкъо Къызбэч Тыгъужъ ыкъор Адагум псыхъо Iусыгъэ къуаджэу Нашъхьэ 1777-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Я XVIlI-рэ лIэшIэгъум ыкIэхэм ыкIи я ХIХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъохэм адэжь Адыгэ шъолъырым анахь лIыхъужъэу исыгъэмэ ащыщыгъ.
ЗэкIэми зэлъашIэрэ тхакIоу Хъанджэрые къетхыжьы:
«Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъ. Хьэсан-пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъоу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъ».
Къызбэч ипсэемыблэжь зекIуакIэ ежь зыщыIэгъэ лъэхъаным дыщыIагъэхэу гуфэбэныгъэкIэ къытегущыIэхэрэми, къепыихэу, гужъ къыфызиIэу тетхыхьэхэрэми нафэу къахэщы. ЛIыхъужъ щытхъугъэу Къызбэч къылэжьыгъэр мыплъыкъожьыгъэу тэ тилъэхъан щылъэкIуатэ.
Дж. С. Белл идневникэу бэдзэогъум и 19-м, 1837-рэ илъэсым ытхыгъэм къыщеIо:
«…ЯтIонэрэ мафэм къытлъихьагъэхэм ахэтыгъ Хьадж Къызбэчэу Пшъадэ нэIуасэ къыщысфэхъугъагъэр. Ар зэолI пхъаш, илъэс 60 ыныбжь. ИлIыгъэ зекIуакIэкIэ урысхэм щынэгъошхо арегъэшIы. Гъунэпкъэ шъолъырым щыпсэурэ урыс шъузхэм якIэлэ шIыкIаехэр ащ ыцIэкIэ агъэщынэхэзэ агъэIасэх, урыс генералхэм пчъагъэрэ къыфаIопщыгъ ежьхэм къулыкъу афишIэнэу къызеуцуалIэкIэ е мамырныгъэ адишIымэ, зэкIэ зыфаер къыфашIэнэу, Императорым ахъщэшхо къыритынэу ыIуагъ исурэт IэкIигъэхьагъэмэ, ау Къызбэч а джэнджэш пстэури щигъэзыягъэх, зэпымыоу бэнэ лъэш арешIылIэ…»
Макъэу рагъэIугъэм рыгъуазэзэ, генерал-майорэу Власовым тхылъ шъэфэу полковникэу Матвеевым 1824-рэ илъэсым мэкъуогъум и 28-м фитхырэм щыреIо:
«ЗэлъашIэрэ Къызбэч шапсыгъэ шыу 200 ыугъоигъэу Орехово хыкъумэм е Елизаветинскэ къуаджэм апэчIынатIэу къикIын имурад».
Ащ елъытыгъэуи чIыпIэ пащэ пэпчъ ашIэщтхэри афегъэнафэ… 1824-рэ илъэсым шэкIогъум и 8-м Власовым джыри Матвеевым фитхыгъэм щыфегъэпытэ:
«Чъэпыогъум и 31-м, «Джеби» зыфаIорэ псыхъо Iушъом абдзахэмэ зэIукIэ щашIыгъ. Ащ хэлэжьагъ зэлъашIэрэ шапсыгъэ оркъэу Къызбэч ыкIи рахъухьагъ къыттебэнэнхэу. Ар агъэцэкIэным пае зэфэдэкIэ Афыпсышъхьэ къыщегъэжьагъэу Шэпс нэсэу зекIогъусэхэр къэзэрэугъоинхэу Къызбэч макъэ аригъэIугъ. Псыхъохэу Цафэ, Джеби, Акобыжъ, Суп aIyc абдзахэхэр хьазырых. Ахэр шапсыгъэхэм агохьанхэшъ, Къызбэч япащэу мы мафэхэм къикIынхэу ары. Нэбгырэ 1000 фэдиз мэхъух, а зы уахътэм чIэпIабэмэ къатебэнэнхэу рахъу- хьагъ…».
Хьабжьэкъо Джанбек итхыгъэу «Адыгеим итыгъэкъохьэпIэ лъэныкъо илIыхъужъхэр» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо:
«Ащ (Ахэджагукъо Пщыкъуй ары зыфиIорэр) фэшъхьафэу Адыгеим итыгъэкъохьэпIэ шъолъыркIэ анахь цIэрыIоу заом хэлэжьагъэр Хьаджэ Къызбэчэу «Черкесием иаслъанкIэ» зэджагъэхэр ары. Хьаджэ Къызбэч шыудзэ тхьамэтэ ин дэдагъ, пыим ичIыгу чыжьэу ар зекIокIэ зэрихьэщтыгъэу, ыгъахъэщтыгъэхэмкIэ, Хьадж-Муратэ Дагъыстан-чэчэн заом илъэхъан ышIагъэхэм зыкIи анахь цIыкIоп. Ay анахь щытхъушхо ащ къызихьыгъэр заоу Абын дэжь (1834-рэ илъэс) шыу 700-м ипащэу 12000 хъурэ урысыдзэр зэрэзэхикъутагъэр ары. «Черкесхэм яаслъан» ащыгъум илъэс 60 ыныбжьыгъ». Джащ фэдэу, зэпыу имыIэу лъышIэжь заом пчыкIэ машIоу щышIэтэу, ыпсэ пэтыфэ шышъхьэмыгъазэу, пыи псэIухэу илъэс 40-м къехъурэ Тыгъужъыкъо Къызбэч къыхьыгъ, уIэгъих телъэу мэзаем и 28-м, 1840-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.
Щырыхъукъо Тыгъужъ
АкIэу Пэзадэ иIэпэрытхымэ ащыщ горэм адыгэхэм лIы цIэрыIоу ахэтыгъэхэр къыщетых нэбгыри 101-рэ хъухэу. Ящэнэрэу зыцIэ къыриIорэр Щырыхъукъо Тыгъужъ. Адыгэ жэрыIо усэхэм, Iэпэрытххэм язакъоп, урысыбзэкIэ ыкIи IэкIыб къэралыгъуабзэкIэ тхыгъэ тхылъхэми Щырыхъукъо Тыгъужъ ыцIэ къахэфэ.
Инджылыз сатыушIэу Дж. С. Беллэу 1837-рэ, 1838-рэ ыкIи 1839-рэ илъэсхэм Адыгэ шъолъырым итыгъэм идневник мэкъуогъум и 7-м, 1837-рэ илъэсым къыщетхы:
«Щырыхъукъо Тыгъужъырэ Джамболэтрэ ячэтэ къыхигъэ Iэтыгъэу аIыгъэу ежьэхи, нэбгырэ 500 хъурэ пачъыхьэдзэ корпусым ошIэ-дэмышIэу теохи, хьэлачэ рагъэфагъэхэу, ежьхэри хэкIодагъэу ашIошIызэ, зы уIагъи атемылъэу къызэрэкIожьыгъэхэм икъэбар Пшъадэ къикIыжьыгъэхэм къытфаIотагъ»
НэмыкI чIыпIэ Белл къыщетхы:
«Сэ лъэшэу згъэшIэгъуагъэ чыжьэкIэ тапэ итэу, урыс лагерым нахь пэблагъэу адыгэ шыу зысэлъэгъум. Шхонч огъу фэдизкIэ нахь пэмычыжьэу екIуалIи, етIани шым зэрэтесэу кIэкIэу зиубгъуджи, топих зыдэщытыгъэ пчэгум риушъуамбгъуи рыкIуагъ. Ар Щырыхъукъо Тыгъужъ арыгъэ. Мыиныщэу шы фыжь дэхэ дэдэм тесыгъ. ЫпшъэкIэ къэсIогъагъ арырэ Джамботрэ лIыгъэу зэрахьагъэр. Тыгъужъ лIы ищыгъ, лъэпэлъаг, псэемыблэжь, гушIубзыу, ышIэрэ IофымкIэ инэу ицыхьэ зытелъыжьэу, гушхуагъэр къыхэщэу ешIэ. Ар шым тесэу мыхъыжъэу тIуакIэм дэтэу кIо зэхъум, тэ ти Ричардэу «аслъэныгу зыкIоцIылъэу» зэбэнынхэу Сарацин пчэгум къихьанэу еджэщтыгъэр сыгу къэкIыгъ».
ИныбжьыкIэгъум щегъэжьагъэу зэо зэпымычыжьмэ ахэтызэ къыхьыгъ. Заом зыхахьэкIэ, ЕкIэныкъо зэшитIумэ апашIэу, ишыкIэ машIор къыпихэу зэуапIэм щызекIоу, ишылъэгучIэ пачъыхьадзэм ыштэгъэ чIыгу шъолъырхэр рыригъэубыкIэу, зылъежьэрэм бгъашхъоу лъыбыбэу, лъэулъэпкI римыгъэкIоу, ичэтэ къихыгъэ пыижъ шъыхьахьыхэмкIэ псэхэх щынагъоу, гъэры хъугъэхэр къыдэзыщыжьырэ лIыбланэзэ игъашIэр Щырыхъукъо Тыгъужъ къыхьыгъ. Зыщыкъинэу, заом имэшIожъоку нахь къызыщызэкIаблэрэм екIоу, ежь къиныр ыштэнышъ, адрэхэр ащ щиухъумэным фэхьазыр псэемыблэжьэу Тыгъужъ игъашIэр къыхьыгъ. Псэемыблэжь лIыхъужъым исурэт нэм къыкIагъэуцоу лIыбэ орэдхэу «Шапсыгъэ лIыхъужъмэ ягъыбз», «Абэтэ Бэслъэнэй» зыфиIохэрэм едзыгъо лъэшхэр ахэтых. Ахэми язакъоп: ежь Щырыхъукъо Тыгъужъ илIыхъужъныгъэ къизыIотыкIырэ орэд шъхьафи щыIагъ. Ар урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэу СултIан Къымчэрые гъэзетэу «Кубанские войсковые ведомости» зыфиIорэм 1866-рэ илъэсым къыхиутыгъ.
Дзэ псау ымышIэн Тыгъужъ изакъоу ышIагъ, ау пачъыхьадзэу гъунэ зимыIэу къылъыкIуатэрэр къызэтырагъэуцоныр адыгэхэм къадэхъугъэп. Гъэрэу зашIынкIэ фэмыехэу, насыпынчъэ гъогум — яхэкужъ къабгынэнышъ, хымэ хэгъэгум кIожьынхэм теуцуагъэх. А лъэхъаным икIыжьыгъэхэм язакъоп ащ насыпынчъэ ехъулIагъэхэр: икIыжьыгъэмэ къакIэлъыкIуагъэхэри, хэкужъым къинэгъэ къутэфэ тIэкIури, ахэми нэужым къакIэхъухьагъэхэри… Джы къызнэсыгъэми а лъэхъан дыджым иуIагъэхэр кIыжьыгъэхэп, лъыр мычъакъоу къакIэчъы… А насыпынчъэ гъогум техьагъэмэ ахэуцуагъ лIыхъужъым илIыхъужъыжьэу Щырыхъукъо Тыгъужъи: 1864-рэ илъэсым Тыркуем икIыжьыгъ. Хымэ хэгъэгум ишъофэу зэратэкъуагъэхэм хьазаб макIэп ахэм щащэчыгъэр. Зыкъэуухъумэжьыныр уиамалын фаеу чIыпIэ ифагъэх. СултIан Къымчэрые къызэритхыжьырэмкIэ, Щырыхъукъо Тыгъужъ икъэбархэр хэкужъым къынэсыщтыгъэх, къызэраIорэмкIэ, щынагъор шъхьарихэу Тыркуем щызекIощтыгъ. А лъэхъаным Тыгъужъ илъэс 80 ыныбжьыгъ. Укъызыщыхъугъэм щымыгъотыгъэ насыпыр хымэ чIыпIэм щыбгъотына? Уилъэпкъ имыIэ насып о пшъхьэ закъокIэ тыдэ къэпхын? Ау сыдэу щэрэт фаеми, лIэу щыIагъ, лIэу лIэжьыгъэ, лIыгъэм ижъогъо — гъуазэу, жъым ыгу къыгъэкIэжьэу, кIэм ыгу къыпхъуатэу адыгэ лъэпкъым иошъогу мыкIосэжьын жъогъо нэфэу къиуцуагъ.
Алджэрыекъо Кущыку
Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ия 30 — 40-рэ илъэсхэм анахь лIыхъужъ цIэрыIоу адыгэ шъолъырым зигугъу щашIыщтыгъэмэ ащыщыгъ Алджэрыекъо Кущыку пщыр. ИлIыхъужъыгъэкIэ, ипсэемыблэжьыгъэкIэ щытхъушхо къылэжьыгъэу, орэдыбэ, къэбарыбэ зыфызэхалъхьэгъэ цIыф Кущыку. Улапэ щыщыгъ. ЛIыхъужъым ыкъо ыкъом ыкъожьхэр непи Улапэ щэпсэух. Лъэхъан зэфэшъхьафхэм къатхыжьыгъэхэу Кущыку ехьылIэгъэ жэрыIо усэ 50-м ехъу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ихъарзынэщ хэлъ. Къэбархэр хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэх. Ахэм пшысэ элементхэр къахафэуи къахэкIы. Ащ фэд, гущыIэм пае, «Алджэрыекъо Кущыкурэ Сэфралэкъо Мэтрэ якъэбар» зыфиIорэр. Сыдэу щытми, зы хъугъэ— шIэгъэ гъэнэфагъэ фэгъэхьыгъ къэбар пэпчъ. ОрэдкIэ е гъыбзэкIэ къэIогъэ усэхэр хъугъэ-шIэгъабэхэм язэфэхьысыжь гупшысэхэу зэхэлъых. Шъыпкъэ, якъэIуакIэкIэ зыщызэтекIыхэрэри, зым хэмытэу адырэм кIэу къыхафэхэуи къыхэкIыхэми, орэдхэм къаIуатэхэрэр зэпэблагъэх. УрысыбзэкIэ хэутыгъэ тхылъхэми Кущыку ыцIэ къахэфэ. Къэбари, орэди, гъыбзи, урыс тхылъхэм къаIуатэхэрэми зэдырагъаштэу зы гупшысэ кIуачIэ апкъырылъ, ар зэпычыпIэ имыIэу зэкIэми апхырыщыгъ: лъэпкъым илэжьыгъи ибгъагъи зыгъэстырэ, яжьэ зышIэу жьыбгъэм езыгъэхьырэ, нэжъ-Iужъи, сабыйи, бзылъфыгъи зэхэдз зимыIэу зэхэзыупкIэтэрэ пыидзэ жъалымэм зыпиIэтыгъэу, къэзыубытын кIуачIэ щымыIэу, пачъыхьагъум рищэгъэ гъунэпкъэ шъолъыр гъэпытагъэр зэпичымэ, атеозэ, утын лъэш языхырэ лIыхъужъ псэемыблэжьэу Кущыку зэрэщытыгъэр IупкIэу, нафэу къахэщы. Кущыку зекIолI зэхэщакIокIэ фэдэ къэмыхъугъэу ыкIи къэмыхъужьыщтэу орэдым къыщеIо: гъусэхэм ащыщэу гъэры хъурэр къыдещыжьы, чIым ипIалъэ зыщамышIэжьырэр изекIопIэ чIыпI, пачъыхьадзэм пчыкIэ машIоу жэхэпкIэ. Джащ фэдэу лIыхъужъ псэемыблэжьэу, адыгэ чIыгум иухъумакIоу Кущыку лъэпкъ тарихъым къыхэнагъ.
Хъырцыжъ Алэр
Хъырцыжъ Алэр Абдзахэ щыщыгъ. Пщыщэ щахь зыфаIоу Шытхьалэ (Белореченскэм) узыдэкIыкIэ джы мэшIокугъогу лъэмыджыр зытелъым дэжь дэсыгъ. Абдзэхэ кIэй ыIэ илъыгъ. Джэнчатэмэ къахэкIыгъ. Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ адыгэ лIыхъужъ цIэрыIомэ ащыщ. Хъырцыжъыкъо Алэм ихэку, илъэпкъ яшъхьафитыныгъэ къыухъумэзэ, лIыгъэм, цIыфыгъэм ишапхъэу, ибзыпхъэу ыпсэ ытыгъ. ЛIыхъужъныгъэм, псэемыблэжьнгъэм ятамыгъэу, мыкIосэжьын жъогъо гъуазэу Алэм ыцIэ адыгэ ошъогум къинагъ, къэхъурэ лIэужыкIэ пэпчъ иакъыл, изэхашIэ хэуцоу, щыщ хъузэ къырэкIо.
Хъырцыжъ Алэм щынэгъошхуи иIагъ, лъытэныгъэшхуи фашIыщтыгъ. Инджылыз къикIэу Адыгэ шъолъырым къихьэщтыгъэ Спенсер къызэритхыжьырэмкIэ, 1836-рэ илъэсым Хъырцыжъыкъор ары адыгэ зэIукIэшхом быракъыр апэрэу къыщызыIэтыгъэр. А илъэсым къыщегъэжьагъэу жъогъо пшIыкIутIур зыщышIэтырэ быракъыр лъэпкъым изыкIыныгъэ итамыгъэу хъугъэ.
Адыгэ лIыхъужъхэр щэIэфэхэ псэ емыблэжь бэнакIохэу, жъалымыгъэм изехьакIохэмкIэ псэхэх щынагъохэу, ем пэшIуекIохэу, шIур ашIэу псэугъэх. Джащ фэдэхэу лъэпкъым ишIэжь ахэр къыхэнэщтых.
Пэнэшъу Аскэр.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иIофышI.
