Ижъырэ зэманхэм адыгэхэм якъэралыгъо гъэпсыкIэ зыфэдагъэр

Тарихъым дэгъоу къегъэлъагъо ижъырэ зэманхэм къащегъэжьагъэу адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу зэрэщытыгъэр. Аужырэ илъэсхэм шIэныгъэлэжьхэм агъэунэфыгъ хеттхэм якъалэхэр хэбзэ гъэнэфагъэкIэ зэрэпсэущтыгъэхэр.

Тарихъым инэкIубгъохэм тахаплъэмэ тэлъэгъу адыгэхэр къызхэкIыгъэ меотхэр хэбзэ гъэнэфагъэхэр яIэу зэрэпсэущтыгъэхэр. Тиэрэ ыпэкIэ я V-рэ лIэшIэгъум къэралыгъоу Синдика зыфиIорэр агъэпсыгъагъ.

Меотхэр зы лъэпкъ хъунхэу зырагъэжьэгъэ лъэхъаным я IV-рэ лIэшIэгъум гуннхэр Темыр Кавказым къызехьэхэм адыгэ­хэм якъэралыгъо гъэпсын Iоф­хэр къызэтеуцон фаеу хъугъэх. Арэущтэу, къиныгъо зэфэшъхьафхэр зэпачыхэзэ, я IX-рэ лIэшIэгъум меотхэмрэ касог­хэмрэ къэралыгъо агъэпсыгъ.

Дэгъоу тыщыгъуаз я X — XIII-рэ лIэшIэгъухэм Темыр Кавказым тюрк лъэпкъ зэфэшъхьафхэр къызэрихьэщтыгъэ­хэм. Къыхэ­кIыщтыгъэ зэманхэр адыгэхэр тюркхэм апэуцужьхэу, ау лъэпкъым ищыIакIэ ылъэныкъо пстэури инэу зэщызгъэкъуа­гъэр монголхэр ары.

Хъугъэ-шIагъэу щыIагъэхэр къэзыушыхьатырэ хроникэ зэ­фэшъхьафхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, монголмэ язэман ары адыгэхэр купитIоу гощы­гъэу зыхъугъэхэр. Иосафат Барбаро къызэритхыжьырэмкIэ, я XV-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэм къэбэртаехэр шъхьафэу псэущтыгъэх. Шъыпкъэ, лъэпкъыр гощыгъэ хъугъэ, ятарихъ гъогухэри шъхьа­­фэу кIуагъэх, ау зэрэадыгэхэр ащыгъупшагъэп.

Нахь игъэкIотыгъэу сэ сыкъыз­тегущыIэмэ сшIоигъор Темыр Кавказым итыгъэ къо­хьапIэ щыпсэущтыгъэ адыгэхэм (Западная Черкесия зыфаIощты­гъэр) къэралыгъо гъэпсыкIэм иIофыгъохэр зэрагъэцакIэщтыгъэр ары. Я XVIII-рэ лIэшIэгъум икIэух дэжь лъэпкъ шэн-хабзэхэм анэмыкIэу, къэралыгъо лъапсэ зиIэ Iофыгъохэр адыгэхэм ящыIэныгъэ нахь щагъэфедэу аублагъ. 1803-рэ илъэсым Пэчэтныкъо зэфэскIэ тарихъым къыхэнагъэу адыгэхэм зэIукIэшхо ашIыгъагъ. ЗэIукIэм пстэуми зэдырагъэштагъ ыкIи унашъо ашIыгъ адыгэхэр зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэр лъэпкъ зэфэсхэм ащызэшIуахынэу.

Лъэпкъым ипащэхэм дэгъоу къагурыIощтыгъэ адыгэхэм къэ­ралыгъо гъэпсыкIэ зэряIэн фа­ер. Ахэм зэу ащыщыгъ бжъэдыгъумэ япщэу Хьаджэмыкъо Батчэрые. Пщы цIэрыIор ыпэкIэ плъэщтыгъэ, пачъыхьэм идзэхэр Щэрджэс хэкум къызэрихьащтхэр ышIэщтыгъэ.

Адыгэ шъолъырым игъэIорышIэнкIэ мэхьанэшхо яIагъ зэIукIэхэм. Ахэр лъэпкъ хасэу щытыгъэх. Хасэм адыгэхэм ялIыкIохэр къырагъэблагъэщтыгъэх ыкIи хэгъэгу кIоцI Iофхэм анэмыкIэу, къэралыгъохэм язэ­фыщытыкIэ зыфэдэри зэхафыщтыгъэ.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 30 — 40-рэ илъэсхэм хасэм ипэщагъэх Хьаудэкъо Мансыр ыкIи Шыупэкъо Шэмыз. Ахэмэ Iофышхо зэшIуахыщтыгъэ адыгэхэм языкIыныгъэ гъэпытэгъэ­нымкIэ. Адыгэ хасэм игъэIорышIэнкIэ Iофыгъо зэфэшъхьаф­хэр зэшIуихыщтыгъэ ШэрэлIыкъо Къызбэчы.

Хэгъэгу кIоцI Iофхэм язэхэфынкIэ хьыкумхэм мэхьанэшхо яIагъ. Ахэр чанэу ыгъэлажьэщтыгъэх Хьаткъо Зэчэрые.

Адыгэхэм мэхьанэшхо ратыщтыгъэ лъэпкъ зэIукIэр зыщыкIощт чIыпIэм. Ащ фэдэ чIыпIэхэр лъэпкъ шIэжьым пытэу епхыгъагъэх ыкIи зэкIэми агъэлъапIэщтыгъэх. Инджылыз зекIоу Джон Лонгворт игукъэкIы­жьымэ къахэфэ ежь лъэпкъ зэIукIэу зыхэлэжьагъэр чъыгэе мэзым щызэхащэгъагъэу. ЗэIукIэм къекIолIагъэхэм язы­кIы­ныгъэ зэрэпытэр къахэщыщтыгъ, сословиеу зыщыщым емылъытыгъэу зэкIэри пчэгум итыгъэх, тIысын фитыгъэхэр нахьыжъхэр ары.

Лъэпкъ зэIукIэм къэралыгъо унашъохэр зэриштэщтыгъэхэр къеушыхьаты политикэм нэмыкIэу хьыкум Iофхэри зэрэзэхифыщтыгъэм. Хэкум икъэухъумэн ыкIи дзэм изэхэщэн Iофхэр зэрихьанхэу совет гъэнэфагъэ­хэр яIагъэх. Ахэм ялэжьакIэ зыфэдагъэр дэгъоу къетхыжьы адыгэхэм ягъусэу пачъыхьэм идзэмэ язаощтыгъэ полякхэм япащэу Теофил Лапинскэм.

Кавказ заом адыгэхэм языкIыныгъэ нахь пытэ зэрэхъущтыгъэр къегъэлагъо 1841-рэ илъэсым Дэфтэрэу аштэгъагъэм. Щэрджэс хэкум щыпсэурэ адыгэхэр зэзэгъыгъэх лъэпкъыр зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэр хэбзэ лъапсэ иIэу зэшIуахынхэу.

Дунэе тарихъым хэуцуагъ, адыгэхэм яшIэжьи пытэу къы­хэнагъ «Меджлис вольности черкесской» зыфиIоу 1861-рэ илъэсым Шъачэ щызэхащэгъагъэр. Ащ унашъоу ышIыгъэхэр Хэкум икъэухъумэн фэгъэхьыгъагъэх. Мэджлысыр агъэIорышIэнэу нэбгырэ пшIыкIутф агъэнэфэгъагъ. Анахь цIэрыIохэу тарихъым къыхэнэжьыгъэмэ ащыщых: Бэрзэдж Хьаджэ Исмахьил Дэгумыкъор, Бэр­зэдж Хьаджэ Джырандыкъу Дэгумыкъор, Занэкъо Къэрэбатыр, Хъущт Мыхьамэт, Бэрэкъэе Исмахьил.

Адыгэ Iофхэм инэу агъэгумэкIыщтыгъэх Лондонрэ Константинопольрэ «Щэрджэс комитетэу» ащылажьэщтыгъэхэр. Мэджлысым илIыкIохэр комитетым изэхэсыгъо хэлажьэщтыгъэх ыкIи унэшъо гъэнэфагъэхэр зэдаштэщтыгъэх.

1861-рэ илъэсым зэхащэгъэ мэджлысым дэгъоу къеушыхьаты ижъырэ зэманхэм къащегъэ­жьагъэу адыгэхэм ящыIакIэ къэралыгъо гъэпсыкIэ зэриIа­гъэр. Хэкур къызэраухъумэщтым имызакъоу, ежь лъэп­къым ищы­IэкIэ-псэукIэ хэбзэ гъэнэфагъэ хэлъхьэгъэным фэбанэщтыгъэх.

Шъыпкъэ, адыгэ хасэу лъэпкъым иIофыгъо зэфэшъхьафхэр зэхэзыфыщтыгъэр нахьыбэрэмкIэ лъэпкъ шэн-хабзэхэр ары зэрэпсэущтыгъэр. Сэ сишIошIыкIэ, шэн-хабзэхэр ары лъапсэ фэхъугъэр лъэпкъым ищыIакIэ къэралыгъо гъэпсыкIэ фэшIыгъэ­нымкIэ.

Пэнэшъу Аскэр.
Гуманитар ушэтынхэмкlэ
Адыгэ республикэ институтым иlофышI.

Адыгэ Макъ